​

موسلمان تورکلرده شامانیزم قالیقلاری

عبدالقادر اینان

کؤچورن: عباس ائلچین

خوراسان و گورگان تورکلری‌نین، یعنی ایران-توران حودودونداکی تورکلرین ایسلام اوردولارییلا خلیفه عمر زاما‌نیندا تماسدا اولدیقلارینا دایر خبرلر واردیر. طبری‌نین نقل ائتدیگی بیر روایته گؤره گورگان بیگی اولان تورک صول ایله عرب سرکرده‌سی سوید ابن مقرن (قاهیره 1939 نشری، سُوِید، جوزء 3 ص. 233)  هیجرتین 18. ایلینده (م. 639) بیر موقاویله باغلامیشدیلار. (طبری، لیدئن چاپی ص. 658). بو روایت دوغرو ایسه تورکلرله عربلرین قارشیلاشمالاری قادیسیه ظفریندن ایکی ایل سونرا و نهاوند ظفریندن دؤرد ایل اؤنجه اولموشدور. خوراسانداکی تورک بیگلریندن نیزک تارخان و توخاریستانداکی قارلوق یابغوسو عرب اوردولارییلا هیجرتین 31. ایلیندن اعتیباراً بعضاً ووروشدولار، بعضاً ده باریشدیلار. نهایت، حجّاج‌ین و اونو سرکرده‌لریندن قُتَیبه‌نین سرت و مرحمتسیز سیاستلری خوراساندا گووه‌نی تأمین ائتدی. عربلر ماورالنهره گیردیلر. بوخارا و سمرقند فتح ائدیلدی. قُتَیبه‌نین موظفر اوردولاری هیجرتین 95 (م. 713) ایلینده فرغانا و داشکند اوزرینه گئتدی. بوخارادا بیر بوتخانا مسجیده چئوریلدی.
ایسلام اوردولارییلا ایلک تماسا گلن تورکلر زردوشت، بودا، مانی و قیسماً نسطوری مسیحی دینینده ایدیلر. [1] ایسلام دینی بونلار آراسیندا چوخ یاواش یئرلشیردی. بوخارا و سمرقند فتحیندن سونرا عربلر، کیچیک تورک بیگلیکلری ایله دئییل، بلکه بؤیوک تورک خاقانلیغی اوردولارییلا قارشیلاشدیلار. بو تورکلر شامانیست ایدیلر. دوغو کؤک تورک (گؤک‌تورک) اوردوسو ایسلام طرفیندن فتح ائدیلن سوغد اؤلکه‌سینه، یعنی سمرقند چئوره‌سینه گیردیلر. اورخون یازیتلاریندا بو اولای ذیکر ائدیلمکده‌دیر. باتی کؤک تورک (تورگَش) خاقانی سوْلوُ ایسلام اوردولارینا اوزون مودّت، هیجرتین 119. ایلینه قدر، موقاویمت گؤستردی. [2] عربلر بو خاقانا ابومزاحم، یعنی " ووران اؤکوز" ،لقبینی تاخدیلار. 
هیجرتین 3. عصرینده ماورالنهر ایسلام مملکتی اولدو. فرغانادا و آشاغی سیردریا بویلاریندا موسلمان تورکلر چوخالدی. بونونلا بیرلیکده ایسلامیتین تورکلر آراسیندا یاییلماسی آنجاق هیجرتین 4. عصرینده اولدو. 
ابن فضلان، هیجرتین 310. ایلینده، تورک بولغار خانلیغینا گئدرکن قالابالیق اوغوز بویلاری و باشقیرد تورکلری ایچیندن کئچمیش، بونلارین یاشاییشلارینا، عنعنه و عادتلرینه دایر موفصّل معلومات وئرمیشدی. [3] اونون توصیفینه گؤره اوغوزلار و باشقیردلار شامانیست ایدیلر. اؤلولر کولتو، سو کولتو، دفن و یوغ (ماتم) تؤرنلری عئینیله 8. عصرده‌کی کؤک تورکلرده‌کی کیمی ایدی. بونونلا بیرلیکده ایسلام دینی تاثیری آلتینا گیرمیش اولوردولار. موسلمانلارا خوش گؤرونمک اوچون کلمه‌‌ شهادتی سؤیله‌ییردیلر، "بیر تانری" دئییردیلر. آشاغی سیردریا حؤوضه‌سینده ایسلام سورعتله یاییلماقدا ایدی، سلجوق سوباشی بو شامانیست سویداشلاریندان آیریلیب موسلمانلارا قاتیلدی، اونون نوه‌لری زاما‌نیندا بوتون اوغوزلار موسلمان ساییلدی. 
ابن فضلان‌ین سیاحتیندن 30-40 ایل سونرا قاراخانلیلار دؤولتی بیردن-بیره تورک ایسلام دؤولتی اولاراق مئیدانا چیخدی. منکیبه‌یه گؤره قاراخانلیلاردان ایلک موسلمان اولان خاقان ساتوق بوغراخان ایدی (وفاتی 955). روایته گؤره اونون زاما‌نیندا ایکی یوز مین چادیر تورک خالقی موسلمان اولموش ایمیش. هر حالدا بو تورکلر آراسیندا ایسلام مورشید و داعیلری چوخدان بری فعالیتده اولموش اولسالار گرک. خوصوصیله اموی‌لر سلطنتینه دوشمن اولان پارتیلر، تورکلرین یاردیمینا گووه‌نیردیلر. بو یئنی موسلمان تورکلرین چوخو شوبهه‌سیز کی شامانیستلردن ایدی. بودیست و مسیحی تورکلرین تئیمور دؤورونه قدر موقاویمت گؤستردیکلری معلومدور. 
بو گون تورک میلتی‌نین یوزده دوخسانی موسلماندیر. بونلارین هامیسی عئینی تاریخده موسلمان اولموش دئییلدیرلر. حتّی عئینی قؤوم اولان اوغوزلارین تامامیله ایسلاملاشماسی ایکی عصر بویونجا داوام ائتمیشدیر. قیپچاق چؤللری‌نین ایسلاملاشماسی 9. عصردن 14. عصر باشلارینا قدر سورموشدور. 

خطیب تبریزی‌نین یاشاییشی و یارادیجیلیغی

یاشاییشی

داهی آذربایجان عالیمی، ادبیاتشوناس، دیلچی، شاعیر و شرح اوستاسی، عرب عالیملری‌نین "ادبیات، صرف و نحو علملری‌نین باشچیسی" ،"مودریک شئیخ، عرب علملری‌نین رهبری، ادبیاتشوناسلیغین بایراقداری، حیکمت قایناغی" ،"بوتون ادبیاتشوناسلارین رهبری" آدلاندیردیغی، هابئله آکادمیک حمید آراسلی طرفیندن "11.عصرده آذربایجان تورکلری‌نین یئتیردیگی ان بؤیوک شخصیّت"- دئیه یوکسک قییمتلندیریلن یحیی بن علی خطیب تبریزی 1030-جو ایلده تبریز شهرینده دوغولموشدور. اونون اوشاقلیق و یئنی‌یئتمه‌لیک ایللری باره‌ده هئچ نه معلوم دئییلدیر. سالنامه‌چیلر خطیبین ترجومه‌یی-حالینی اونون سوریه‌ده‌کی مُعَرةُ النعمان شهرینه گلمه‌سیندن سونرا تصویر ائدیرلر.

آذربایجان

جلیل محمدقولوزاده

.........سؤز آذربایجان وطنیمین اوستونده‌دیر. بعضی واخت اوتورورام و پاپاغیمی قاباغیما قویوب فیکره گئدیرم، خیالاتا جومورام، اؤزومدن سوروشورام کی:

– منیم آنام کیمدیر؟ اؤز-اؤزومه ده جاواب وئریرم کی: – منیم آنام رحمتلیک زؤهره بانو باجی ایدی. – دیلیم نه دیلدی؟ – آذربایجان دیلی! – یعنی وطنیم هارادیر؟ – آذربایجان ویلایتیدیر. دئمک، چونکی دیلیمین آدی تورک-آذربایجان دیلیدیر، بئله معلوم اولور کی، وطنیم ده آذربایجان ویلایتیدیر. – هارادیر آذربایجان؟ – آذربایجانین چوخ حیصه‌سی ایراندادیر کی، مرکزی عیبارت اولسون تبریز شهریندن؛ قالان حیصه‌لری ده گیلاندان دوتوب قدیم روسیه حؤکومتی ایله عوثمانلی حؤکومتی داخیللرینده‌دیر.......

عالم صبیان (درگی)

"عالم صبیان"- 1906-1912 ایللرینده  قیریمتاتار دیلینده،باغچا‌سارای‌دا چیخان اوشاق درگی‌سی ایدی. "اوشاقلار دونیاسی" آنلامیندا اولان " عالم صبیان"، اسماعیل قاسپرالی‌نین مطبعه‌سینده، "ترجمان" قزئتی‌نین علاوه‌سی اولاراق باسیلیب نشر ائدیلیردی. روسیه تورکلری‌نین ایلک اوشاق درگی‌سی اولان "عالم صبیان" دا، گولونج حکایه‌لر، تاپماجالار، ناغیل‌لار و چئشیدلی یازیلاری اوخوماق اولاردی. بونلار هم اوشاقلار هم ده موعلّیملرین فایدالانماسی اوچون ایدی.

"عالم صبیان"، اوشاق درگیسی‌نین 1911.نجی ایلینده چیخان ساییلاری(PDF)؛ Alemi-sibyan çocuk dergisinin,1911-ci yılında çıkan sayıları 

 یازان : عباس ائلچین شنبه ۱۳۹۸/۰۳/۱۸ 

​

محمد‌امین رسول‌زاده‌نین آذربایجان مجلیسی‌نین آچیلیشینداکی نیطقی

مؤحترم مبعوثلار! آذربایجان جومهوریتی‌‌نین ایلک مجلیسی - مبعوثا‌نینی آچماق یوم سعادتی، سیز مؤحترم مبعوثلاری تبریک ائتمک شرفی‌‌نین عؤهده‌مه دوشمه‌سی ایله موفتخرم ،افندیلر (آلقیشلار). روسیادا ظوهور ائدن اینقیلابی - کبیر دیگر حقیقتلر آراسیندا بیر حقیقتی - باهیره‌نی دخی اعلان ائتمیشدی. بو حقیقت میلّتلرین حقّی-حورّیت و ایستیقلاللاری ایدی.روسیا اینقیلابی طبیعتینده مؤوجود اولان روحا صادیق قالاراق طبیعی یولو ایله اینکیشاف ائتسه‌ ایدی، میلّتلرین حوقوقونو تأمین ایله موختاریّتلردن موتشکّیل آزاد و دموکراتیک بیر روسیانی بیر آن اوّل تأسیس ائده‌جکدی.او واخت طبیعی ایدی کی، روسیادا یاشایان موسلمانلارین دا حیاتی -سیاسیلری، دیگر محکوم میلّتلرله برابر، باشقا بیر طریقده جریان ائده‌جکدی. میلّتلر کندی (اؤز) موقدّراتلاری‌نین تعینینی پک صمیمانی بیر صورتده روسیا مجلیسی - مؤسیسا‌نیندان گیزله‌دیلر.فقط روسیادا اینقیلاب و دموکراتیزم نامینا ظوهور ائدن معکوس (مورتجع) بیر ایستیبداد نه گیبی (کیمی) خارابالیقلار یاراتدیغینی بیلیرسینیز.اینقیلاب نامینا حؤکمفرما اولان آنارشی و میلّتلرین حوقوقی-اعلا‌نیندان سونرا یئریدیلن قاتی مرکزیّت‌چیلیک زاقافقازیا میلّتلرینی کندی باشلاری‌نین چاره‌سینه باخماغا سؤوق ائتدی.زاقافقازیادان روسیا مجلیسی - مؤسیسا‌نینا اینتیخاب اولونان مبعوثلار کندیلرینی وکیل ائدن جاماعاتین حوقوقونو زاقافقازیا "سئیمینی" تشکیل و اونو ایستیقلالینی ائتمکده گؤردولر.

​
عیرق، ائتنوس و میلّت 
فرید علی اکبرلی 

بعضاً اینسانلار میلّت، ائتنوس و عیرق مفهوملارینی سهو سالیرلار. حالبوکی بونلار بیر-بیریندن فرقلی آنلاییشلاردیر. 

اینسان عیرقلری 
    بیولوژی مفهوم اولان عیرق اینسانلارین آناتومیک، فیزیولوژی خوصوصیتلرینی بیلدیریر. اینسانلار فیزیکی جهتدن بیر-بیریندن فرقلنن تیپلر، یعنی عیرقلره بؤلونور. عیرقین دیل، عادت-عنعنه و میلّی مدنیّتله هئچ بیر علاقه‌سی یوخدور. موختلیف عیرقلرین نوماینده‌لری بیر-بیریندن دری‌نین رنگی، بدن قورولوشو، کلّه، دوداق، بورون و گؤزلرین فورماسی کیمی صیرف فیزیکی خوصوصیتلرله فرقله‌نیر. 
   کلاسیک تصنیفاتا گؤره اوچ بؤیوک عیرق وار: آوروْپوْید(avropoid)، نئفروْید(neqroid) و موْنقوْلوْید(monqoloid). لاکین موعاصیر زاماندا بیر چوخ عالیملر آوسترالوْیدلری(avstraloid) (اوسترالیا آبوْریگئنلرینی، پاپوُاسلاری)، آمریکانوْیدلری (آمریکا هیندولارینی) و کوْیسان عیرقینی (بوشمئنلری و قوْتتئنتوْتلاری) آیریجا عیرقلر سیراسینا داخیل ائدیرلر. بئله‌لیکله ده بؤیوک عیرقلرین سایی آرتاراق آلتی‌یا چاتیر. بؤیوک عیرقلرین ترکیبینده بیر سیرا کیچیک عیرقلر و یا آنتروپولوژی تیپلر وار (قافکازیوْن، پوْنتی، دینار، کاسپی، پامیر-فرقان تیپلری و س.). 

بؤیوک عیرقلر: 1 - نئفروْید، 2 - موْنقوْلوْید، 3 - آوروْپوْید، 4 - آوسترالوْید، 5 - آمریکانوْید. 

​

عمادالدین نسیمی‌نین "دیلبرا، من سندن آیری..." غزلی‌نین تحلیلی 
دوکتور آیتن ااحمدووا 

دیلبرا من سندن آیرو عؤمر-و جانی نئیله‌رم؟

تاج-و تخت-و مولک-و  مال-و خانیمانی نئیله‌رم؟

ایسته‌رم وصل-ی جامالین تا قیلام درده دوا

من سنین بیمارینام، اؤزگه دوانی نئیله‌رم؟

ائی موسلمانلار، بیلین، کیم یاری ایله خوشدور جاهان،

چونکو یاردان آیرو دوشدوم، بو جاهانی نئیله‌رم؟

چوخ دوعالار قیلمیشام من خالیقین درگاهینا،

چون مورادیم حاصیل اولماز، من دوعانی نئیله‌رم؟

دیلبر آیدیر: ائی نسیمی، صابیر اول قیلما فغان،

من بو گون صبر ائیله‌سم، دانلا فغانی نئیله‌رم

     آذربایجا‌نین شئعیر مدنیتی‌نین گؤرکملی نوماینده‌لریدن بیری ده عمادالدین نسیمی‌دیر.اونون یارادیجیلیغی آذربایجان ادبیاتی تاریخینده یئنی بیر مرحله‌‌نین باشلانغیجیدیر. نسیمی‌نین تاریخی خیدمتلریندن بیری ده اونون دوغما آذربایجان دیلینده یازماسی، ادبی دیلین،شئعیر دیلی‌نین زنگینلشدیرمه‌سیدیر. او، آنا دیلینده یارانان شئعیر دیلی‌نین ایلک گؤرکملی اوستادیدیر.صنعتکار آذربایجان کلاسیک شئعیری‌نین زنگین بدیعی ایفاده خزینه‌سیندن اؤیرنمکله برابر، آذربایجان شیفاهی خالق ادبیاتیندان دا مهارتله ایستیفاده ائتمیشدیر. نسیمی اوچ دیلده بدیعی اثرلر یارادان صنعتکاردیر. لاکین او، ان بؤیوک اوستونلوگو اؤز دوغما آنا دیلینه وئرمیشدیر.اونون قودرتلی قلمی آذربایجان ادبی دیلینی عصیرلردن بری حاکیم مؤوقئع توتان فارس دیلی ایله رقابته گیرن بیر دیل حالینا گتیرمیشدیر. 

آذربایجان میلّی حؤکومتی دؤنمینده تورکجه مطبوعات 
رضا شاه‌‌ین آشماسی‌نین آردیندان میدانا گلن اؤزگورلوک سونوجوندا آذربایجاندا دا اونلارجا قزئت چیخماغا باشلامیشدی. 1941-1946‌دا آذربایجان‌دا یایینلانان 36 قزئت‌دن تخمیناً 15‌-ی تورکجه ویا تورکجه-فارسجا اولموشدور.

آذربایجان (قزئت)