تورکلرده عاییله و قوهوملوق سیستئمی 
ایلاهه صادیقووا
     عاییله بوتون جمعییتلر اوچون ان اونیوئرسال اینستیتوت حساب اولونور. نسیل آرتیرمادان باشقا او بیر سیرا فونکسییالاری یئرینه یئتیریر کی، اونلار آراسیندا ایقتیصادی، بیرگه ایستئحصال و ایستئهلاک، سوسیاللاشمانین فونکسییالاری، اوشاقلارین مودافیعه‌سی، تربییه‌سی و تحصیلی، سئوگی، بیرگه واخت کئچیرمه و س. وار. بوتون بو خوصوصییتلری نظره آلاراق، عاییله‌یه آشاغیداکی تعریفی وئره بیلریک:

"عاییله - جمعییتین ایلکین سوسیاللاشما پروسئسینده یارانان، بشرییّتین داوامینی (نسیل آرتیمینی) تأمین ائدن سوسیال بیرلیکدیر. بو بیرلیگین عوضولری‌نین قارشیلیقلی موناسیبتلری خوصوصی قایدالارا سؤیکَنن بیولوژی، پسیخولوژی، ایقتیصادی، سوسیال، حوقوقی آسپئکتلره تابئع اولور و جمعییتده توپلانمیش مادّی و اخلاقی زنگینلیکلری نسیلدن-نسله اؤتورور" . 
     تورک خالقلاری آدریاتیک دنیزی ساهیللریندن چین سدّینه قدر بؤیوک بیر اراضیده مسکونلاشیبلار. نسیل و عاییله قدیم تورکلرین حیاتیندا اؤنملی رول اویناییردی. عنعنه‌وی عاییله‌ده سیخ قوهوملوق علاقه‌لری مؤوجوددور و اساس رولو عاییله‌سینه جاواب‌دئهلیک داشییان کیشی اویناییر. بو جور عاییله‌لرده آنا، آتا، اوشاقلار، ننه‌لر، بابالار، عمیلر، داییلار، خالالار و بیبیلر هامیسی بیرگه یاشاییر و بیرگه تصروفاتی بؤلوشورلر. 
     تورکلرده قوهوملوق علاقه‌لری‌نین دؤرد سویییه‌سی مؤوجود ایدی: نسیل (بوی)، بؤیوک عاییله (سوی)، تؤرکون (کیچیک آتا عاییله‌سی) و یئنی ائولنمیشلرین عاییله‌سی (بَرک). هر بیر تورک طایفاسی بیر نئچه نسیل و قبیله‌لردن عیبارت بویلارا بؤلونوردو. بو جور قودرتلی طایفالاردان بیری ده آذربایجانلیلارین عایید اولدوغو اوغوزلار ایدی. هر بیر اوغوز نسلی‌نین اؤزونون تمگه‌سی (دامغا، ایشاره)، اونقون (توتئم، گئرب) و بایراغی وار ایدی و هر بیر بوی اؤز تمگه‌سیله اونلارا مخصوص اولان حئیوانلاری، مالی، سیلاحلاری و س. دامغالاییردی (ایشاره‌له‌ییردی). هر بیر نسلین آدی سوی‌آدین ائکویوالئنتی کیمی چیخیش ائدیردی. آما آوروپالیلاردان فرقلی اولاراق نسلین آدی اینسانین آدیندان اول ایشله‌نیردی. مثلا، تورک خالقلاری‌نین اورتاق ائپوسو اولان "دده قورقود" داستانینداکی قهرمانین آدی سالوُر قازان دئیه چاغریلیردی، قازان سالور دئیه یوخ. بو دا اونون سالوُر نسلینه عایید اولدوغونو ایفاده ائدیردی. یعنی، سالوُر نسلیندن اولان قازان. تورکلر بو عنعنه‌ ایله نسلین نه قدر اؤنملی اولدوغونو گؤستریردیلر.

بولود قاراچورلو (سهند)-ین حیاتی و یارادیجیلیغی

 "طالعییمه سن باخ! دوشونجه‌لریم یاساق، دویغولاریم یاساق!.." 

     گونئی آذربایجان ادبییّاتی‌نین گؤرکملی سیمالاری آراسیندا یئر آلان قلم صاحیبلریندن بیری ده بولود قاراچورلودور. هله سووئتلر زاما‌نیندان هم آرازین او تاییندا، هم ده بو تاییندا سهند لقبی ایله مشهور اولان شاعیر ادبییّات خزینه‌میزه گؤزل نومونه‌لر بخش ائتمیشدیر.
     بولود قاراچورلو سهند 1926-جی ایلده ماراغا شهرینده آنادان اولموشدور. شاعیرین اصلی قاراچورلو طایفاسینا منسوب ایدی. قدیم یازیلی قایناقلارا گؤره، گؤی‌تورک دؤولتینی یارادان ایکی طایفا خوصوصی قیلینج بوراخیردی. هر طایفا دا ایستحصال ائتدیگی قیلینجا اؤز آدینی وئرمیشدی. طایفالاردان بیری‌نین آدی "بیلگه تکینی" ،دیگری ایسه "قاراچوری" ایدی. هر ایکی طایفا طرفیندن بوراخدیقلاری قیلینجین اوستونده اؤز نیشانی خوصوصی شکیلده حک اولونوردو. او زامان گؤی‌تورک ایمپئرییاسی‌نین سرحدلری آذربایجانی دا احاطه ائدیردی. سهندین نسلی ده گؤی‌تورکلری یارادان همین قاراچوری طایفاسینا گئدیب چیخیر. عاییله‌سیندن بحث ائدن سهند دئییردی کی، آتاسی "اَیری-اویرو بیر خطله اؤز آدینی جیزمالاردی، طایفادا آغ-قارادان باشی چیخان تکجه آناسی ایدی کی، او دا دوز-غلط، فقط قوران اوخویاردی". بونونلا بئله، والیدئینلری اونا بؤیوک بیر مکتب اولموش، آتا و آناسی‌نین حئکایتلری یادداشینا هوپموش، اونون موکمّل بیر شخص کیمی یئتیشمه‌سینده اؤنملی رول اوینامیشدی. 

دوه اورگی

عزیزه جعفرزاده

بیر کندلی‌نین بیرجه دوه‌سی واردی. قونشوسونون دا دوه‌سینی امانتن گؤتوروب، ایکی دوه ایله کاروانا قوشولور. قاییداندا دوه صاحیبی گؤرور کی، اونون دوه‌سی الدن دوشوب:

-کیشی، قونشو حاقی سن منیم دومین باشینا نه گتیرمیسن؟ اونو نه قدر یوکلمیسن؟

-واللاه، قارداش، اؤز دوه‌مه نه قدر یوکله‌میشمسه، سنینکینه ده او قدر یوک وورموشام.

-پیس باخمیسان، ناوالاسین…

-واللاه، اؤز دوه‌مدن پیس باخمیشامسا، بالام اؤلسون…

غرض، دوه دوشور اؤلور. کندین باش‌بیلنلری ییغیشیب دوه‌نی کسیر، سویور، ایچ‌آلاتینا دیقّتله فیکیر وئریب گؤرورلر کی، دوه هر جهتدن ساغلاممیش، آنجاق بیرجه دوه‌نین اورگینده بالاجا آغ لکه وار.

-کیشی، دوزونو دئ، نئینمیسن؟

-واللاه، اونو اؤز دوه‌مدن آییرمامیشام. تک بیرجه دفعه توز بورولغانیندا اونلاری اوز-اوزه یاتیردیب، اؤزوم ده آرالاریندا گیزلنمیشم، اوچوموزون ده باشیمیزین اوستونه یاش اؤرتوک آتمیشام. بیرجه او اولوب کی، همین واختدا اوزومو اؤز دوه‌مه چئویرمیشم. قوجالار:

-هه… دوه‌نین قلبینه صاحیبسیزلیگی دَییب؛ اورگینه خال دوشوب. دؤزمه‌ییب…
کؤچورن: عباس ائلچین

سولطان مجید غنی‌زاده
     آذربایجان میلّی ایدئیاسی‌نین فورمالاشماسیندا موهوم رول اوینایان موتفکّیرلریمیزدن اولان سولطان مجید غنی‌زاده (1866-1937) تورکلوگه و ایسلاما موناسیبتده ده اؤزونه‌مخصوص یئر توتموشدور. هله، 1880-جی ایللرین سونلاریندان باشلایاراق آذربایجان تورکلری‌نین معاریفلنمه‌سی اوغروندا موباریزه‌یه باشلایان سولطان بَی بو دؤورده دیگر آذربایجان تورک موتفکّیری حبیب بَی ماحمودبیَوولا بیرلیکده، 1887-جی ایلده باکیدا «روس-تاتار مکتبی» آدلی ایلک یئنی تیپلی ایبتیدایی مکتبین اساسینی قویموشدور. چونکی بو دؤورده اساسن دینی عئلملری اؤیره‌دن مدرسه‌لر مؤوجود ایدی و اورادا دا درسلر یالنیز فارس و عرب دیللرینده حیاتا کئچیریلیردی. آنجاق یئنی تیپلی مکتبده ایسه آذربایجان تورکجه‌سی اساس دیل کیمی تدریس اولونور، عئینی زاماندا بورادا دونیوی عئلملر (جوغرافییا، ریاضیات،تاریخ و س.) تدریس اولونوردو. 
    بو مکتبین یارادیلماسی آذربایجان میلّی ایدئیاسی‌نین اینکیشافینا دا موثبت تاثیر گؤسترمیشدیر. بئله کی، همین مکتبین مأذونلاری آراسیندا آذربایجان تورکلری‌نین ایدئولوقو محمد امین رسول‌زاده ده اولموشدور. 
    سولطان مجید بَی آذربایجان تورک دیلی‌نین اینکیشافینا دا بؤیوک دیقّت یئتیرمیش، 20-جی عصرین اوّللرینده اونون «لوغتی-روسی و تورکی»، «ایصطیلاحی-تورکی» و باشقا کیتابلاری نشر اولونموشدور. 

Tatar ataması (etnonimı)  xaqında berniçә süz

 HAYREDDİN SADIK GÜLEÇYÜZ

Tarixi maglumatlarga qaraganda, „Tatar“ borıñgı  zamannardan birle ber xalıq iseme  bulıp tora. Bu isem, berence bulıp, VIII-nçe gasırda,  Urta Aziәdәge Kük Törek imperiәse  qagannarı (dәwlәt başlıqları) tarafınnan Orhun hәm Yәnisәy yılgaları buylarına quyılgan  taş yazmalarda  „Utız  Tatar“ rәweşendә oçrıy. Annan soñ,  Uygur yazmalarında, „Tugız Tatar“ ataması telgә alına. Bu yazmalarga qaraganda, tugız-tatarlar 747-nçe yıldan soñ uygurlar belәn sugışıp algannar.

842-nçe yıldan başlap, „Tatar“ iseme, Ta-ta” rәweşendә,  Qıtay cıganaqlarında da oçrıy. Bu çıganaqlarga kürә,  ul waqıtlarda „Qara Tatar“ hәm „Aq Tatar“dip ike törle tatar xalqı bulgan. Qara-tatarlar bügenge Mongoliәneñ Qıtayga ciktәş urınnarında,  aq-tatarlar isә  Qıtaynıñ könbatış yaqlarında  yәşәgәnnәr. Qıtay cıganaqları әytüençә, aq tatarlar törki xalıq bulgannar hәm tugız qabilәdәn torgannar. (2)

XI-nçe gasırda Qaşgarlı Mәxmud  tarafınnan yazılgan „Diwan-ı Lugat it-Türk“  isemle  garәpçә-törkiçә süzlektә dә,  tatarlar  törki  xalıqlar  törkemenә kertelә. (3)  

آذربایجا‌نین "ویکتور هوگو"سو : حبیب ساهیر

ائسمیرا فواد شوکورووا

کؤچورن: عباس ائلچین

حیاتی:

    حبیب ساهیر 1903-جو ایلین ماییندا تبریز شهری‌نین سورخاب محلّه‌سینده دونیایا گلمیشدیر. آتاسی میرقوام مشروطه اینقیلابی زامانی اؤلدورولوب 5 یاشلی کؤرپه‌نین طالع قاپیسینی یئتیملیک، اؤکسوزلوک آدلی سیتم دؤیموشدور. حیاتین ایلک آغیر ضربه‌سینی آلان حبیبین بو اوغورسوزلوق بوتون عؤمرو بویونجا سانکی اونونلا بیرگه آددیملامیش، آغری-آجیلارلا دولو کدرلی یاشامی‌نین بونؤوره داشینی قویموشدور. چوخ-چوخ سونرالار خاطیرلرینده یازمیشدی: "بئش یاشینا چاتدیم. کندیمیزده فیرتینا قوپدو. آتام بیر پاییز گئجه‌سی قوناق گئتدی، بیر داها دؤنمه‌دی. یئتیم قالدیق. آلتیمیزا کؤهنه کئچه سالدیق، آجلیق گؤردوک، کورلوق چکدیک، بؤیودوک...(1)"

دؤولت، دیل، دیلچیلیک

صلاح الدین خلیلوو

کؤچورن: عباس ائلچین

    بیر حادیثه‌لر دونیاسی، بیر بیلیکلر دونیاسی، بیر ده سؤز دونیاسی وار. اساس وظیفه‌لردن بیری بو دونیالار آراسیندا قارشیلیقلی آنلاشما، آدئکوات موناسیبت قورماقدیر. سؤز، آنلاییش، لوْگوْس عادی دانیشیق دیلی‌نین اساسینی تشکیل ائدیر. محض بو­نا گؤ­ر­ه‌دیر کی، بیر چوخ فیلوسوفلارین فیکرینه گؤره، عادی دانیشیق دیلی حقیقی وارلیغین اؤزودور. یعنی حادیثه‌لر دونیاسی دا، ایدئیالار دونیاسی دا محض عادی دانیشیق دیلی سایه‌سینده حیاتیلَشیر، اینسانیلَشیر و بیزیم اوچون دونیایا چئوریلیر.

    بیر اونسیت واسیطه‌سی اولماقلا برابر، دیل هم ده بیلیکلرین ساخلانماسی، اؤتورولمه‌سی و منیمسه‌نیلمه‌سینه خیدمت ائدیر. دیلی بیلمه‌ین آدام همین دیلده ساخلانمیش بیلیک و دَیرلر سیستئمینی ده منیمسه‌یه بیلمز.

   دیلین داشیییجیسی یالنیز بو دیلی بیلن، بو دیلده دانیشان کونکرئت اینسانلار دئییل، اونلارین توپلوسو دا دئییل، بوتؤولوکده میلّت، جمعییّتدیر؛ کوتله یوخ، ستروکتورلاشمیش سوسیال سیستئمدیر و بو جمعییّتده دیل اؤزو ده بیر سوسیال اینستیتوت کیمی فورمالاشیر و اونون مؤوجودلوغونون داکونکرئت اینسانلاردان آسیلی اولمایان اوبیئکتیو رئال فورمالاری (قرامماتیکا، لوغتلر، کیتابلار، دیسکلر و س.)، مادّیلشمیش سوسیال حافیظه یارانیر. خالقین بوتون نوماینده‌لری ساده‌جه بو دیلده دانیشدیغی حالدا، اونو تام شکیلده، بوتؤو بیر فئنوْمئن کیمی تدقیق ائدن، قورویان، عومومی جهتلرینی، قانونا اویغونلوقلارینی، اینواریانتلارینی، هابئله، باشقا دیللره نظرن خوصوصیتلرینی اؤیرنن ایختیصاصلاشمیش آداملار – دیلچیلر یئتیشیر.

میر مهدی اعتیمادین حیات و یارادیجیلیغینا بیر باخیش

ائسمیرا فواد شوکورووا

کؤچورن: عباس ائلچین 

حیاتی:

   میر مهدی اعتیماد 1900-جو ایلده تبریزده سئیید محمد کیشی‌نین عاییله‌سینده دوغولموش، لاپ کیچیک یاشلاریندان دؤورون طلبلرینه اساسن کؤهنه اوصوللو مکتب موعلّیمی موللا یوسیفدن عرب دیلی درسی آلماغا باشلامیشدیر. عرب و فارس دیلینی اؤیرنن اعتیماد ایبتیدایی تحصیلینی میرزه عبدالقاسیم خا‌نین "اوصول جدید" مکتبینده آلیر، داها سونرا "طالیبییّه مدرسه‌سینده صرف-نحو، فیقه، حیکمت عئلملرینی ده اؤیره‌نیر و او، عالی مکتب سوییّه‌سینده تحصیل آلیر. لاکین ادبییّاتا بؤیوک ماراق و سئوگیسی اونو دایم موطالیعه ائتمه‌یه، موتمادی اولاراق بدیعی ادبییّات اوخویوب اؤیرنمه‌یه، بیلیک و معلوماتینی آرتیرماغا ایستیقامتلندیریر. میر مهدی اعتیماد تحصیلینی بیتیریب خالق معاریفی ساحه‌سینده فعالیته باشلاییر. اوخوماق هو‌سینده اولانلار اوچون تبریزده یئنی اوصوللو "اعتیماد مدرسه‌سی"نی آچماغا نایل اولور.

   1920-جی ایللرده، اعتیمادین ادبی-بدیعی و پئداقوژی فعالییته باشلادیغی موهوم تاریخی مرحله ده یئنی میلّی اویانیشین، خییابانی حرکاتی‌نین تاثیری گو­نئی آذربایجان مکا‌نیندا گئنیش یاییلمیشدی. شئیخ محمد خییابانی ایسه بؤیوک عئلم، ادبییّات آدامی ایدی و بو دؤورده یارانان ادبییّاتی خوصوصی دیقتله ایزله‌ییردی. او دئییردی: "ایندی بیزه غم و کدر گتیرن ادبییّات لازیم دئییل. گنجلریمیز یئنی تحصیل دالینجا گئتمه‌لیدیر، بو ایشده ادبییّاتین رولو بؤیوکدور."[1]

...

Dövlət, dil, dilçilik

 Səlahəddin Xəlilov

Bir hadisələr dünyası, bir biliklər dünyası, bir də söz dünyası var. Əsas vəzifələrdən biri bu dünyalar arasında qarşılıqlı anlaşma, adekvat münasibət qurmaqdır. Söz, anlayış, logos adi danışıq dilinin əsasını təşkil edir. Məhz bu­na gö­rə­dir ki, bir çox filosofların fikrinə görə, adi danışıq dili həqiqi varlığın özüdür. Yəni hadisələr dünyası da, ideyalar dün­yası da məhz adi danışıq dili sayəsində həyatiləşir, insaniləşir və bizim üçün dünyaya çevrilir.

Bir ünsiyyət vasitəsi olmaqla bərabər, dil həm də  biliklərin saxlanması, ötürül­mə­si və mə­­nimsənilməsinə xidmət edir. Dili bilməyən adam həmin dildə saxlanmış bilik və dəyərlər sistemini də mənimsəyə bilməz.

Dilin daşıyıcısı yalnız bu dili bilən, bu dildə danışan konkret insanlar deyil, onlarıntoplusu da deyil, bütövlükdə millət, cəmiyyətdir; kütlə yox, strukturlaşmış sosial sistemdir.Və bu cəmiyyətdə dil özü də bir sosial institut kimi formalaşır və onun mövcudluğunun dakonkret insanlardan asılı olmayan obyektiv real formaları (qrammatika, lüğətlər, kitablar, disklər və s.), maddiləşmiş sosial hafizə yaranır. Xalqın bütün nümayəndələri sadəcə bu dildədanışdığı halda, onu tam şəkildə, bütöv bir fenomen kimi tədqiq edən, qoruyan, ümumicəhətlərini, qanunauyğunluqlarını, invariantlarını, habelə, başqa dillərə nəzərənxüsusiyyətlərini öyrənən ixtisaslaşmış adamlar – dilçilər yetişir.

تورکجه‌نین یابانچی دیللرده‌کی اون مینلرجه کلمه‌سی

دوکتور یوسوف گدیکلی

کؤچورن:عباس ائلچین

    دیل مسله‌سی دارتیشیلیرکن بیر گئرچک هر زامان گؤز آردی ائدیلمیشدیر. بو، تورکجه‌نین باشقا دیللرده اولان اون مینلرجه کلمه‌سی‌نین هیچ عاغیلا داهی گتیریلمه‌مه‌سیدیر. موغولجا، اوردوجا کیمی آرتیق چوخ اوزاقدا قالمیش دیللر ایله فارسجا، ارمنیجه، گورجوجه کیمی اؤن آسییا دیللری، یونانجا، بولغارجا، مقدونیه‌جه، آلبانجا، رومنجه، صئربجه-کرواتجا، مجارجا و حتی روسجا کیمی بالکان، اورتا و قوزئی آوروپا دیللرینده اون مینلرجه تورکجه کلمه واردیر. تورکجه ساده‌جه سؤزلوکلری ائتکیله‌مکله قالمامیش، بوتون بالکان دیللری‌نین مورفولوژی[صرف] و سینتاکسیسینی[نحو] دا ائتکیله‌میشدیر.

بیر بیلگه‌دن سوروشموشلار

کؤچورن: عباس ائلچین

بیر بیلگه‌دن سورشموشلار:

"دونیادا ان چوخ کیمی سئورسینیز؟"

"درزیمی سئوه‌رم" دئیه یانیت وئرمیش.

سورغونو سوروشانلار شاشیرمیشلار:

"آمان اوستاد، دونیادا سئوه‌جک او قدر اینسان وار ایکن نییه درزی؟!"

بیلگه بو سورغویادا بئله یانیت وئرمیش:

" دوستلاریم، ائله‌دیر، من درزیمی سئوه‌رم. چونکو اونا هر گئتدیگیمده، منیم اؤلچومو یئنیدن آلیر. آمما او بیریلر بئله دئییللر. بیر کز منیم حاققیمدا قرار وئریرلر، اؤلونجه قدر ده، منی همیشه او گؤزله گؤرورلر.

***

بیر بیلگه‌دن سوروشموشلار:

- بیر اینسانین ذکاسینی هارادان آنلاییرسینیز؟

..........

TÜRK DİLLERİ SÖZLÜKLERİ

تورک دیللری سؤزلوکلری

حاضیرلایان: عباس ائلچین

 Bu sayfadan Türk dilleri sözlüklerini yükleye bilersiniz

بو پوستدان تورک دیللری سؤزلوکلرینی یوکله‌یه بیلرسینیز

سولطان ولد،حیاتی و اثرلری (1226 - 1312)

شهامت‌الدین قوزوجولار

کوچورن: عباس ائلچین

  مولانا‌نین اوغلو اولان سولطان ولدین تام آدی محمد سولطان بهاالدین ولددیر. 24 آپرئل 1226دا تورکیه‌نین قارامان شهرینده(اسکی آدی لارَنده)  دوغان ولدین باباسی بؤیوک تورک متصوّفی مولانا جلاالدّین رومی، آنا‌سی سمرقندلی شرف‌الدین لالا‌نین قیزی گوهر خاتوندور. آنا‌سی‌‌نین خارزم پرنسلریندن اولماسی دولاییسییلا، سولطان ولد دییه آنیلدیغی روایت ائدیلیر. قایناقلارا گؤره سولطان ولد، فیزیکی یؤندن ده، معنوی باخیمدان دا باباسینا چوخ بنزه‌مکده‌دیر.[1]

  قایناقلارا گؤره ایلک ائیتیملرینی قونیا و شامدا گؤرموش، باباسی‌نین یا‌نیندا یئتیشمیش اولماسییلا اونون دوشونجه‌لرینی منیمسه‌میش اولماسینا یول آچمیشدیر. باباسی مولانا‌نین یئتیشمه‌سی اوزرینده، ادبی یؤنو، تصوفچو کیملیگی، دوشونجه‌لری و ادبی یؤنو اوزرینده بؤیوک ائتکیلری اولموشدور. [2]

 سولطان ولده بؤیوک باباسی‌نین آدی وئریلمیش، کیچیک یاشدا آنا‌سینی الدن وئرمیش یئتیشمه‌سی اوچون ده گرامانا و اؤگئی آناسی  گرا خاتونون آنا‌سی بؤیوک گرا خاتون مشغول اولموشدو.[3] گنجلیگی‌نین ایلک ایللرینده باباسیندان عربجه درسلری آلمیش و اوندان حنفی فیقهی‌نین مشهور اثری هدایه‌نی اوخوموشدور. (4)مولانا، اوغلونون ائییتیم و اؤیره‌نیمینی ائرکن بیر یاشدا باشلاداراق، کیچک قارداشی علا‌الدین ایله بیرلیکده، دده‌سی شیخ شرف‌الدینین ایداره‌سی آلتیندا اونلاری حلب و شاما گؤندره‌رک دینی عئلملری تحصیل ائتمه‌لرینی ساغلامیشدیر. تحصیلینی بیتیردیکدن سونرا قونیایا دؤنموش، باباسی‌نین بولوندوغو هر توپلانتییا قاتیلمیش، بیلگی و گؤرگوسونو آرتیرمیشدیر.

تورک بدیعی تفکّورونون و شئعیر دیلی‌نین اینکیشافیندا نسیمی‌نین رولو

مؤلیف: کامیل آللاهیاروو     

 کؤچورن: عباس ائلچین

  اورتا عصرلرده موسلمان تورکلرین بدیعی تفکّورونون و شئعیر دیلی‌نین اینکیشافیندا عیمادالدین نسیمی‌نین یئرینی و خیدمتلرینی آنلاماق و موعینلشدیرمک اوچون تورک شئعیر مدنیتی‌نین تکامول یوللارینا قیسا بیر نظر سالماق لازیمدیر.

 معلومدور کی، اسکی تورک شئعیری هر بیر بندده (تیرادادا) هر بیری بیر ساده جومله‌دن عیبارت اولان میصراعلارین سینتاکتیک باخیمدان بیر-بیرینه پارالئل قورولماسی و اونلارین سونلوقلاری‌نین دا اوخشار قرامماتیک قافییه ایله بیتمه‌سی، همچنین میصراعلارین اولینده اوخشار و یا عئینی سسلرین (آللیتئراسییا‌نین) اولماسی پرینسیپلرینه اساسلانیردی. بو شئعیر فورماسی قدیم تورکلرین سؤزون ماگیک گوجونه اینامی ایله باغلی یارانمیشدی. اوغورلو اوْو ائتمک، یاغیش یاغدیرماق، خسته‌لیکلری ساغالتماق و یا قارا قووّه‌لری اؤزلریندن اوزاقلاشدیرماق مقصدیله قدیم اینسانلار موختلیف روحلارا و تانریلارا دوعالار اوخویور و یا اونلارین شأنینه آلقیشلار سؤیله‌ییردیلر. بئله دوعالار، اووسونلار، آلقیش و قارغیشلار اوخونان زامان سؤزون تاثیر گوجونو آرتیرماق اوچون موختلیف سؤزلر، سؤز بیرلشمه‌لری و جومله‌لر دفعه‌لرله تکرار اولونوردو و بوتون بو پارالئل تکرارلار متنده ریتم و آهنگی ده خئیلی آرتیریردی. بو تکرارلارین یاراتدیغی بدیعی-ائستئتیک تاثیر قووّه‌سینی آنلادیقدان سونرا اینسانلار آرتیق بیله‌رکدن، شوعورلو صورتده اونلارین بدیعی ایمکانلاریندان بهره‌لنمه‌یه چالیشمیش و اؤزلری و طایفالاری اوچون عزیز و موقدس سایدیقلاری مؤوضو و مطلبلری بئله یوکسک و طمطراقلی اوسلوب اساسیندا قورماغا چالیشمیشلار. آوازلا اوخونان متنلرده "ماناس" ائپوسوندا، "دده قورقود کیتابی"ندا و س.) بو یوکسک بدیعی اوسلوبا خاص اولان عونصورلر (جومله‌لرین سینتاکتیک باخیمدان اویغونلوغو، هئجا برابرلیگی باخیمیندان اونلارین بیر-بیرینه یاخینلیغی، آللیتئراسییا، قرامماتیک قافییه و سؤز تکرارلاری‌نین چوخلوغو و س.) موسیقی عامیللری‌نین تاثیری آلتیندا داها گوجلو شکیلده تجسّوم اولوندوغونا گؤره اونلاری پوتئنسیال-شئعیر، نقل ائدیلن، دانیشیلان متنلری ایسه (اورخون متنلری، "اوغوز-کاغان" داستانی، "دده قورقود کیتابی"‌نین نقل ائدیلن حیصه‌لری و س.) پوتئنسیال-نثر آدلاندیرماق اولار (7، 8-16). آللیتئراسییایا ایسه قدیم تورکلر قوهوملوق، یاخینلیق علامتی کیمی باخیردیلار و مضمونجا بیر-بیرینه باغلی جومله‌لرین و سؤز بیرلشمه‌لری‌نین اولینده عئینی سسلری ایشلتمکله، اونلارین معنا و قورولوش باخیمیندان دا ایلیشکیلی اولماسینی گؤسترمک ایسته‌ییردیلر (7، 34-35).